Uf òn z’land dass nid alz gange em vergäs.
Z’letscht ”Walser Glocken” éscht kroa en de familie ankéemet, wenn Benito Leopold Curtaz woa läbt en der fremdé vò sevél johare, hät éndsch gschrébet (dem Alys òn mier).
Uf ”Duezòmoal” tuemò schribe en der hoffnòng dass nid alz gange em vergäs, òn déewe wéldò hie gä de bréf z’läse:
Wétte sind d’oaltò zitte gsid, wétte sind d’hittégò!
Wier chennen dròber rédò, dròber denge òn vom dem schribe…
Jakarta, 5 Aberle 1999
Liebe Alys òn Irene,
Äs ésch schò e langé zit daß éch hetté welle dò schribe ver dò dangò ver z’gròs òn wéchtégs wéerch daß heider angfanget vor wewél joar.
Äs tòmmer dèck zé chéeme daß selteder abmachò z’do hénderzie, äs werté warschéndléch kheis daß tetté ous wéerch noafoare.
Khroa ietza daß d’Region hät entléch erchennt daß éndsche Walser Gmeinschaft hät a wéerdé daß mòssmò erette òn so mégléch ou erläbene, äs és d’rächtò zit ver d’ganzò Greschòneyere drònder lecke òn weder avò z’zeichò z’Titsch ériò chénn.
Äs ésch nit mégléch daß en gròsse teil vòn de jònge tin nit Titsch redò, òn déck tinz’és nit es moal verstoa. Äs escht nit derweart nòmma entféltsch z’hä dròf z’si Greschòneyere òn de Walsertòm foaner zeichò, wenn éndshé schéné sproach gelt ganz ern vergäs. Oanò éndsché sproach wier sibber némme Walser.
Äs és sécher guet daß d’echtò Titschò sproach sigge ietza ou wolte z’moaltsch énbegréfné en de amtléche sproache vòn de Walser gmeine vòn der Region. Aber ou wenn äll Greschòneyere tetté en der endé guet hòch Titsch redò, äs werdé nit z’glich déng als wenn tettésch éns dialect redò. Was hännénsch phoaltet verschiedene vòn den andre sin gsit éndsché bruche òn éndsché sproach. Mengé bruche sin ganz verschwòndet (d’mödernitét vòm läbtag hätsché tòns goa) òn hetté nit es moal chònnòŝché ufbéwäre en deŝché mòderne zit. De z’einzégs déng daß chammò òbertroage òn geng bruche èscht énz dialect. Khein mòdernitét chann das vernéchte wenn wier allé welbers erette. D’lécké zòcht tin ganz täl sproache lére òn wenn tindsche nachenand bruche dschi werténdsche niemermé vergässe. Wenn bén äs léks bueblé gsid em Goabé, hänne chònno verstoa òn redò Italienésch, Greschòney Titsch, Piemònteisésch òn Goabòsproach (ou wenn nit sòtte guet wòròrn d’andrò heimer déck òf Italienésch gret). Wenn spétòr en de schuele helber de ou Z’Franzeséscha glért òn en der chéichò de hér hàt de ou Franzesésch brucht, de hänné ou Franzesésch chònnò redò. Wewél Greschòneyre, ou jòngé, noch hit chenné bruche Piemònteisésch nòmma wòròm heindschés khért bruche, ou wenn tindschés nit bruche dschi s’àlbòr zem hus? Bò de, wòròm nit bruche ou éns Titsch òn sòtte zeichòs ou de jònge, daß dschi sälbòr tigge de spétòr s’zeicho érriò chénn?
Bsénnemer wenn bénné gsid en England, vor 35 joar, mengé litte von Ireland hein kritk grnacht dem Irelandésche gòvern wòròm heindsch welle wéder erläbene d’oaltò sproach daß nòmma mé eltrége litté en de lécke dòrfe hei mé brucht. ”D’wealt geit vorwerz” heindsch de gseit, “òn chammòŝche némme ahefte en déene oalté déngé”. Aber ietza en Ireland d’oaltò sproach, daß ésht gsit schier ganz vergässné, éscht nid nòmma läbéné, aber éscht bruchté òber z’ganz land, mét nué mòdernésché lieder daß bruchén d’oaltò erläbené sproach, òn tradiziònele mòsék emuròté aber geng en der oaltò sproach. D’oaltò sproach éscht letz zeichté en de schuele òn d’litté, daß hein de déckŝché gschéemt vòn ériò purò wòrze òn sin gsid ”komplessierte” von sòwel joare ònder Englésché dominazion, ietza ou dank der oaltò sproach wéder bruchté, heintsch angfanget z’wéder erfénne ériò wòrze òn wéder dròber hä en ériò oaltò bruche òn tradizione.
Chammò nit d’schòlt gä der television, oder de fremde, oder der schuel, oder de herrschafte wenn Greschòney chénn redén nemme Titsch. Sibber wier, eltre, gròsseltre òn ou noachpure daß sibber schòlt. Laura òn Augusta sinn vòn ussna kchéemet als jòngé techtre, òn hein sòtte guet Titsch glért daß tindschés besser redò als mengé Greschòneyere. Bò de wòròm mengé chénn vòn echté Greschòneyere wò wònen z’Greschòney chennén nit Titsch redò? Wenn vor es par joar hänné e jònge ma troffet òn hännòmò òf Titsch gret, äs hämmer entchädet daß ou wenn zem hus d’eltre tindsch ònder éne Titsch bruche, d’chénn
wéssénzés nit.
D’chénn sin wie schwamme, daß tin anzihe alz wass tòmmòne bi lecke.
Walser éschmò em héers, nit em hérné oder em géeltseckel. Voor es paar joar epper hàmmer gseit daß vél Greschòneyere sin nòmma Walser em géeltseckél: d’fremdò chéemén géelt usgä fer z’nénsch gsé, tindsch fòtògrafie gé vòn de stroassnoamne òn vòn de wiber métter ròtò angkòtò. Òn ou wenn e schéne tell vòn de ròté angkete sinn nit es moal Walser òn wéssén nit es wòrt òf Titsch, äs éscht de glich, nornma daß d’turiste chéemen géelt loa.
Wérd äs vorchéeme daß òber 20, 30 joar waß wérd blibe wòn der Walsertòm wérd de nòmma si d’ròtò angkòtò? Òn wenn wéllmò en echte Walser träffe mòssmò òf em frithof goa? L’abito non fa il monaco, òn d’ròtò angkòtò macht sécher nid de Walser oder de Greschòneyer. Timmé nit läz verstoa: éch wéllé nit redò gägs d’familie wò hein gläbt z’Greschòney òn ou wenn nit Tisch wéssén chammòŝche énbegréffe mét de Greschòneyere. Òn wéllé ou nit séege daß nòmma d’echtò Walser Greschòneyere terfén d’angkòtò troage. Sàcher nit. Was wéllé séege és daß oanò éndsché echté sproach Greschòney wérd nòmma mé si es museum, oder wie en America woa heintsch Disneyland, mét imitazione vòn altertòm aber oané ”làbe”. Äs és wie e léré schalò: ussnòzò channsch ou schéné si, aber énnòzò ésch néchs.
Hoffé daß was hie séegén wérd nie vorchéeme, aber bénné séchers daß wenn d’Greschòneyere tin néchs tue, äs wérd vorchéeme. Éch bén de warschéndléch némme òmmenand z’gsé alz déz, aber es werté de glich schad ver d’Greschòneyere vòm néchste joarhòndert, di daß ietz Sinn noch lécké òn jòngé òn daß chennté ganz täll Titsch lére, wenn d’eltre tetténe nòmma zeichò.
Timmer verzihe d’ganzö vélere. Hänné toat z’méglécha z’schribe em beste, aber d’witté òn d’òmmégléchkeit z’redò Titsch tin sécher nit hälfe. Ou mis Titsch ésch nit Platzer Titsch aber Lommeter Titsch: en béz verschiedenz, aber geng Greschòney Titsch.
Noch es moal, dank ver ous wéerch, ou em noame vòn allé di daß hein noch dròf òf was éndsché oaltò heinéntsch gloat. Wéer weist, òber 50 joar epper wérdŝche gstelle em frithof vor mim grab òn séege ”hie ést vergrabte en Greschòneyer daß ou wenn hätter gläbt ern usland schier de ganze labtag hätter welle si vergrabte em eigene land woa éster bòret òn hatter nie vergässet dschis Titsch, d’érstò sproach daß hätter khért wenn éster bòret”.
E herziéche grueß.
Benito Leopold Curtaz
Benito Curtaz
J1 Simprung Garden 3 C/10
Jakarta 12220
Indonesia
En schéne dank elle déene woa tien Duezòmoal läse òn en gruess!
Irene
